本周河南阵雨雷阵雨不断!郑州最高气温飙到28℃
Шаманлы? | |
![]() |
Шаманлы? (рус. Шаманизм) — (эвенкса шаман, саман — яр?ы?ан кеше) — динде? т??ге формаларыны? бере?е. ?амлау ва?ытында шаманды? рухтар мен?н аралашыуы тибында?ы к??аллау?а ниге?л?н?.
Шаманлы? магия, анимизм, фетишизм ??м тотемизм мен?н б?йле. Уны? элементтары т?рл? дини системалар?а булыр?а м?мкин.
Шаманлы? Себер, Алы? К?нсы?ыш, К?нья?-К?нсы?ыш ??м Урта Азия ??м Африка, Т?нья? Америка индеецтары, Австралия ??м Океания, шулай у? К?нья? Америка индеецтары халы?тарында ??ешк?н. Ул теге й?ки был формала к?пселек ер халы?тарында, айырыуса палеолит ??м неолит осоронда бул?ан. Был й???тт?н шаманлы? ти?т?л?г?н ме?л?г?н йылдар буйы и??пл?нг?н борон?о дин тип ?анала.
Л?кин бындай а?лау шартлы, с?нки х??ерге динд?р бер??м мифологик ниге??е к?? у?ында тота. Шаманлы?та хатта мифологик ниге??? л? Евразия африка ??м америка шаманизмдары, ??м?м?н, ??ене? миф системаларына таяна.
?Шаман? т?ш?нс??е бик к?п телд?р?? ?улланыла. Уны? килеп сы?ышыны? т?п версия?ы — тунгус-маньчжур — ?са? тамырынан (са-ми/?а-ми/ша-ми) — ?беле?? + - ман (суф. информация о suff бер?й н?м?г? ????лек к?р??терг? тырышыу), дост. саман (алла?ты? яза?ынан бары тик алла? ??е ген? ?отаара ала.)[1][2][3]. Шулай у? ?инд арий телд?ре ??м санскр. ????? ?шраман? ??м пали ??? ?саман? — ты?лаусы[4] килеп сы?ыуы ихтимал.. Бынан тыш, ??р халы?ты? шамандар ?с?н ?? исемд?ре бар, улар хатта бер халы?ты? шаман функцияларына ??м шаман категория?ына ?арап айырыла ала.
Шаманлы? ??енс?лект?ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Шаманлы? т?б?нд?ге ??енс?лект?рг? эй?, улар т?б?кт?н т?б?кк? ?и?елерлек ??г?рерг? м?мкин:
- Шаман рухтар ?айланыусы?ы. Тим?к, шамандар ?? ихтыяры буйынса т?гел, ? т?би??т ихтыяры буйынса, икенсе т?рл? ?йтк?нд?, ю?ары к?ст?р ихтыяры буйынса ???. Шамандар тыуа, л?кин ?? ва?ыты етм?йенс? асылмай. К?ст?рен ас?ан?а тиклем т?ш, рухтар?ы к?ре?, ?апыл к?р???селек ите? ке?ек ?й?н?кт?р булыуы ихтимал. Шаман ауырыуы термин булара? та билд?ле.
- Шаманлы? т?? сиратта ш?хси т?жриб?г? таяна, ул китап ??м ?анундар р??ешенд? тупланмай тиерлек. Х??и??т критерийы булып шаманды? индивидуаль экстатик кисерешт?ре тора.
- Шаман ?а?и?? булара?, рухтар мен?н аралаш?анда аралашсы булып хе?м?т ит?, ? ?ай?ы бер?? рухтар?ы? ихтыярына буй?она.
- Шаман донъяны (рух) ?йр?неп, ш?хси т?жриб??ен? таянып, ?? аллы т???й ала .
- Рух са?ыртыу й?ки уны? мен?н аралашыу ?с?н ?амлау ритуалдары ?улланыла. . К?п кен? т?б?кт?р?? ?амлау ?с?н бубен й?ки варган, бейе???р ??м ялбарыу?ар ?улланыла..
- Шамандар донъяны рухтар?ы? ?? -ара т?ь?ир итеше?е тип ?абул ит?, ??м был донъяла т?рл? ритуалдар-инициациялар, рухтар?а яр?ам ите?, рухтар мен?н к?р?ше? ??м баш?алар ?ур ???ми?тк? эй?.
- Транс?а инеп, шамандар баш?а донъялар?а : ?рге донъя (аллалар донъя?ы), т?б?нге донъя (демондар донъя?ы), урта донъя (ер рухтары донъя?ы) с?й?х?т ?ыла.
Шаман экстатик с?й?х?т ?ыла:
- К?кт?р??ге ила? мен?н й??г?-й?? осрашып, у?а ??ене? община?ынан б?л?к тапшырыр?а;
- к????н?н алы?та а?аш?ан й?ки енд?р урла?ан ауырыу?ы? й?нен э?л?п табыр?а;
- м?рх?мде? й?нен уны? я?ы йортона илтеп ?уйыр?а;
- Ни?ай?т, ?? белемен т?би?и й?н эй?л?ре мен?н аралашыу и??бен? байытыр?а.
Экстатик с?й?х?тк? ??ерл?нг?нд? шаман ритуаль костюм кей? ??м бубен ?у?а (й?ки махсус инструментта уйнай). Экстаз ва?ытында ул ?ыра?ай хайуан?а ?йл?н? ??м баш?а шамандар?а ташлана. Шаманды? баш?а донъялар?а с?й?х?т ите? ??л?те ??м ????тт?н тыш й?н эй?л?рен (аллалар, шайтандар, м?рх?мд?р рухы ?. б.) ?лемде танып беле??е? х?л иткес факторы булып тора.
Себер шаманлы?ында ?с донъяны: ??к? (к?к), урта (ер) ??м а??ы (ер а?ты) донъяны к?? алдына килтере? тарал?ан т?ш?нс? булып тора. Шаман — Донъя а?асы яр?амында сирлене ?ауы?тырыу, к?р???лек ите?, ям?ыр са?ырыу ке?ек практик ма?саттар?а иреше? ?с?н донъялар ара?ында й?р?й ал?ан кеше.
Шаманлы? донъяла б?т? н?м?г? й?н бирелг?н тип ра?ла?ан анимистик динд?р таяна. Анимистик динд?р?? ?ояш, Ай, йондо??ар, к?к к?кр??, й?шен, ут ке?ек т?би?и к?ренешт?р ила?тар р??ешенд? к?р??телг?н.
Тарихы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Шаманлы? — ул дини практика система?ы. Тарихи я?тан ул билд?ле бер т?б?кт?р?е? ??бил?л?ре й?ки хал?ы мен?н ассоциациялана ??м шамандар?ы? теге донъя мен?н б?йл?нешк? ине?ен? ышаныу?ан ?иб?р?т, шул ар?ала ауырыу?ар?ы ?ауы?тыра, рухтар мен?н аралаша ??м м?рх?мд?р?е теге донъя?а о?атып й?р?й ала. Был идеология Европала, Азия, Тибет, Т?нья? ??м К?нья? Америка ??м Африкалала ки? ?улланыла. Ул ила?тар, енд?р ??м ата-бабалар рухтары донъя?ы ке?ек ????тт?н тыш к?ренешт?рг? ышаныу?а й?н?лтелг?н бул?ан..
Кешелек тарихында шаманлы?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Археология м??л?м?тт?ре буйынса, шаман йолалары Себер?? неолит ??м бронза быуатында ?улланыл?ан . М???л?н, ?рге Амур буйыны?, К?нсы?ыш Байкал аръя?ыны?, Я?утстанды? т?рл? т?б?кт?рене? ?а?ланып ?ал?ан я?ыу?ары борон?о шаман йолаларын х??ерге эвенктар?ы? ?у??ы неолит ата-бабаларыны? иллюстрация?ы булып тора[5]. Теге й?ки был ниге? ?алыусы т???г?н к?пселек дини т??лим?тт?р??н айырмалы р??ешт?, шаманлы? т?би?и, тарихи юл мен?н барлы??а килг?н. Донъяны? кешел?р а?ында са?ылыуыны? билд?ле бер этабында мифик ?ал?мде? образы шул тиклем ???ми?тле ??м эшл?нм?ле була, уны айырым ??л?тт?ре бул?ан ??м махсус ??ерлек ?тк?н ш?хест?р ген? асы?лай ала[6]. К?пселек й?м?и?тт? кеше ??м теге донъя ара?ында ?аралашсы??а ихтыяж барлы??а кил?[7].
Р?с?й?? и? борон?о шаман ??берлеге Онега к?ленд?ге Болан утрауында табыл?ан.[8]
К?нсы?ыш Азияла Шаманлы?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]?Батшалы?тар?ы? телм?ре? (Го юй 國語 《 楚語下 》) ?ытай м???ни?тенд? шаманлы?ты? тулы классик тасуирлама?ын килтер?. Ир-аттар 覡 ??м ?атын-?ы??ар 巫 енес шамандары айырыла, улар ритуалдар?ы а?лай, рухтар мен?н ??-ара эш ите? ?с?н яуаплы.
Кореяла (мудан) ??м Японияла (итако) шамандар булып к?пселек осра?та ?атын-?ы??ар тора . Кореяла ?ир?к ир-ат-шамандар йолалар ?тк?ре? ??м ?амлау ?с?н ?атын-?ы? кейемен кей?. Японияла шаманлы? яйлап синтоизм?а ??ерел? — 1947 йыл?а тиклем япондар?ы? этник дине,
Шаманлы? ??м дини ?араштар?ы? эволюция?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Т?рл? т?б?кт?р??, т?рл? халы?тар?а шаман т?жриб??ен туплау ??м а?лау барышында дини ?араштар?ы? примитив ??м аморф системалары (шулай у? улар мен?н б?йле дини системалар институттары) ?атмарлыра? ??м тоторо?лора? итеп ??ешк?н. Бындай эволюция ????мт??ене? ми?алы булып даосизм — т?би??т, к??ел, изге ??м яуыз рухтар донъя?ы тура?ында?ы к??аллау?ар?ы тупла?ан донъя?а ?араш тора..
Шаманлы? х??ерге м???ни?тт?, ф?нд? ??м квазин ф?ненд?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]В XX быуат шаман техникалары традицион контекстан тыш — Нью-эйдж м?кт?пт?ренд? ??м динд?ренд?, психотерапиялар?ы? т?рл? системаларында ???ем ?улланыла башлай .
Америка антропологы ??м я?ыусы Карлос Кастанеданы? шаманлы?ы тура?ында китаптар ?ур таралыу таба. 2011 йылда немец р?ссамы Кристиан Тоннис Франкфуртта?ы Майн ?ала?ында ?Оло Алтай?ы? шаманлы?ы? к?рг??м??ен ойошторола[9].
Ки? лингвистик, фольклор ??м этнографик материалда Р?с?й лингвисты Хисамитдинова Фир???ес ?илмитдин ?ы?ы дауалау тылсымы йолаларын ??м баш?орт шамандарыны? (баш?. ба?сы, ба?ымсы) ауырыу?ары тура?ында?ы т?ш?нс?л?р?е ентекле тасуирлай[10].
2011 йылда Иркутск ?лк??енд? Доржи Банзаров исеменд?ге Б?р?т д??л?т университеты филиалы база?ында шаманлы?ты ?йр?не? ма?сатында борон?о б?р?т динен ?йр?не? ???ге асыла[11].
2004 йылда француз кинорежиссеры Жан Кунен ?Баш?а донъялар? (франц. D’autres mondes) Перула й?ш?г?н индеец хал?ы — шипибо шаман йолалары тура?ында фильмын сы?ара[12].
Саамдар?а шаманлы?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Саамдар?а шаман, ?анбаба (жрец) ??м сихырсы функцияларын ?т?г?н культ ??елд?ре (нойда, нойд, кебун) айырылып тор?ан. Камлау ва?ытында улар д??г?р (каннус, кобдас) й?ки махсус билбау (почень) ?уллан?ан.
Баш?орттар?а шаманлы?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Баш?орттар?а шаманлы? ислам?а тиклемге дини инаныу?ар?ы? байта? ?л?ш?н т?шкил ит?. Шаманлы? ?алды?тары ислам мен?н берг? й?ш?й. Шамандар?ы? ритуалдары И. И. Георги, Лепёхин Иван Иванович, П. М. Кудряшёв, С. И. Руденко тикшерене???ренд? тасуирлана. Шамандар (к?р???, шайтан к?р???, ба?сы, ба?ымсы) ауырыу?ар?ы дауала?анда улар?а ояла?ан яуыз заттар?ы ?ыуыр ?с?н ?Шайтан уйыны?, ?ир?гер?к ?З?хм?тте ?ыуыу?, ?Ен ?ыуыу? ?.б. йолалар?ы баш?ар?ан; ?й?й ташы?, ?я?аташ? яр?амында ям?ыр са?ыр?ан. (Ер эшк?рте?г? б?йле йолалар), ю?ал?ан кешел?р?е, ?йбер??р?е э?л?г?н, кил?с?кте юра?ан. ?арнау яр?амында ?урсалаусы рухтар?ы са?ыр?ан, улар?ы? бере?е ?ор?от ата бул?ан. Шаманлы? ??л?те н??елд?н н??елг? к?ск?н[13].
?. В?лиди терк?г?н шаман дауа?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]?. В?лидиг? х?р?ф?т, инаныу?ар ят бул?ан. Л?кин Т?рк?стан?а килг?с, тапма мен?н ауырып ките?е ар?а?ында, шаман им-томонан баш тартма??а м?жб?р була. Шаманды? дауалау ысулы ха?ында ?. В?лиди ентекл?п я?а[14]:
Сирем Бохарала у? башлан?айны. Х?к?м?т а?за?ы ??бделх?мит Арифов хинин килтереп бир?е, тик ул ?ола?тарыма насар т?ъ?ир ит? башланы. Бер к?н: “Я?ында, А?ъяр исемле ауылда бик т?жриб?ле ба?ымсы (й??ни, шаман) бар, шунан дауалатайы?”, – тинел?р. Ирек?е???н риза булдым. Ба?ымсы?а х?б?р иттел?р. Ул ?арлу?тар?ан [15]. булып сы?ты. Бер к?н ??ерл?нерг? тейеш, шу?а икенсе к?н кис киттек. ?зб?к сатыры эсенд? ?ур ут я?ыл?ан. ?ап-?ара ?а?аллы 40 й?шт?р??ге ?ур к????ле ба?ымсы, ???имге кеше ке?ек, с?й эсеп ??йл?шеп ултыр?андан ?у?, ипт?шт?ре мен?н т???р?кк? урынлаштылар. ?улында?ы д??г?р тип атал?ан барабанына ?у?а-?у?а, ба?ымсы мине? яныма килде. – ?ин бе?г? ышанмай?ы?, рухтар килм?й. У?ыуымды дауам итм?йем, – тине. Мин у?а: – Дауам ит, мин ышанырмын, – тинем. Я?ынан ?йл?нерг?, барабан ?у?ыр?а, йырлар?а тотондолар. Ни??й?т, бер???енд? экстаз башланды. Ауы?ынан а? к?бек сы?ты ??м ул и?ен ю?алтты. Уны б?т?н я??а сы?арып ?алдылар. Шул р??ешле баш?а бер нис??енд? л? экстаз башлан?андан ?у?, ба?ымсыны? ??ен? л? сират етте. Бер тимер к?р?кте ут?а ?алып ?уй?айнылар. К?р?кте? а?ас ?абы яна ла башланы. Ба?ымсы ауы?ына ?ыу алып к?р?кк? б?ркт?. Утта ?ы??ан к?р?кт?н ?ыу тамсылары с?ср?п, битемде яндыр?ы. – ?ур?ма, ?ур?ма – я?шы, я?шы, – тинел?р. Ни??й?т, ба?ымсы утта ?ы??ан был тимер к?р?кте ауы?ына ?абып тешл?не. Шул килеш мине? тир?мд? бер нис? тап?ыр ?йл?неп сы?ты ла, к?р?кте кире ут?а ыр?ытты. Ул арала ба?ымсы?а т?рл? я?тан т?рл? ?орау?ар бир?ел?р. Ул мине? т???л?с?гемде ?йтте. ?мир?е? у?ыш?а ?лг?ше?-?лг?шм??ен д? ?оранылар. Ы??ай яуап бирм?не. Й?н? бер нис? с?й?си ?орау бир?ел?р. Ни??й?т, ул и?ен? килде. Ми??: – Т???лер?е?, дарыу-ф?л?н эсм?, – тине. Ауы?ына утлы к?р?к ал?а ла, ?ара мыйы?тары ?ис т? к?йм?г?йне. Утты? ысын булыуын й???м? с?ср?г?н ?ыу тамсыларыны? ?айнарлы?ынан ??ем татыным. ??меремд? беренсе тап?ыр ысын шаманды? им-том ите?ен к?р?ем. Бала са?ымда, бер ауыры?анда, ??ебе??? л? ба?ымсынан дауалат?айнылар. Л?кин ул бындай ?к?м?тт?р к?р??теп м?ш???тл?нм?не. Шунан ?у? хинин ?апманым, тапма ла э??е? ю?алды. Был зат алда?сы т?гел, н??е? шаман булып сы?ты, ?ис бер нинд?й т?л?? й?ки б?л?к ?абул итм?не[16]
Шулай у? ?ара?ы?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков / сост. В.И. Цинциус. — Л.: Наука, 1977. — С. 49—51.
- ↑ Эвенкийско-русский словарь / сост. Г. М. Василевич / сост. Г. М. Василевич. — М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1958. — С. 771.
- ↑ Eliade M. Shamanism. Archaic Techniques of Ecstasy. — L.: 1964. P. 4
- ↑ Петрухин В. Я. Мифы финно-угров. — Москва: Астрель, 2005.
- ↑ Варламов А.Н. Сонинги Дулин Буга: этногенез и этническая история эвенков. — Новосибирк: Наука, 2022. — С. 185—192.
- ↑ Арефьев В. Е. Введение в туризм: учебное пособие. — Барнаул: АГУ, 2002. — 282 с.
- ↑ Примером общества-исключения, где явление ?профессионального посредничества? не получило распространения, можно назвать ительменов Камчатки. Шаманы здесь были известны, однако, по сведениям Г. Стеллера, ?не пользовались особым уважением?, и их функции мог исполнять любой член общины (см.: Стеллер Г. В. О религии ительменов // Описание земли Камчатки. — Петропавловск-Камчатский, 1999). Обычно это были пожилые женщины.
- ↑ Петрухин В. Я. Мифы финно-угров. — Москва: Астрель, 2005.
- ↑ Алтайские художники шаманят в Германии 2014 йыл 24 апрель архивлан?ан. (Контрабанда, 10 сентября 2011 года)
- ↑ Мифологический словарь башкирского языка
- ↑ В Иркутской области будут изучать шаманизм
- ↑ ?Другие миры? на IMDb
- ↑ М. Н. Сулейманова. Доисламские верования и обряды башкир . — ?ф?: У., 2005. — 143 с. — ISBN 5-7477-1199-7.
- ↑ ?хм?т С?л?йм?нов. ?Баш?орт хал?ыны? ?ар???е?. — ?ф?: ?БДПУ Вагант?, 2011 й. — С. 51-52.
- ↑ ?арлу? ???емен?н. – ?.С
- ↑ ?. В?лиди Ту?ан. ?Х?тир?л?р?. — ?ф?: ?Китап?, 1996 й.. — С. 425-426-се б.б..
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- [ Шаманство] — ?ур совет энциклопедия?ында м???л?
- Веселовский Н. И. Шаманизм // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Басилов В. Н. Шаманство как ранняя форма мистицизма // Вопросы научного атеизма. Вып. 38. Мистицизм: проблемы анализа и критики / Редкол. В. И. Гараджа (отв. ред.) и др.; Акад. обществ. наук ЦК КПСС. Ин-т научного атеизма. — М.: Мысль, 1989. — С. 94—108. — 335 с. — 22 765 экз. — ISBN 0321-0847.
- Берснев П. В. Священный Космос Шаманов. Архаическое сознание, мировоззрение шаманизма, традиционное врачевание и растения-учителя. — СПб., 2012. — 368 с. ISBN 978-5-903931-29-3
- Воронина В. Ю. Исцеление в традиции базового шаманизма. // ?Медицинская антропология и биоэтика?. — М.: Институт этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН, 2013.
- Галданова Г. Р. Бурятский шаманизм: прошлое и настоящее // Сибирь: этносы и культура (традиционная культура бурят). Москва-Улан-Удэ, 1998.
- Горшунова О. В. Тяжкое бремя шаманского дара: судьба современной ферганской бахши // Шаманский Дар. Этнологические исследования по шаманству и иным традиционным верованиям и практикам, т.6. Москва: ИЭА РАН, 2000. Сс. 191—204.
- Горшунова О. В. Образы духов-покровителей среднеазиатских шаманов (бахши): К вопросу о психоментальном аспекте в этнографическом исследовании // Материалы международного интердисциплинарного научно-практического симпозиума. Экология и традиционное религиозно-магическое знание. Этнологические исследования по шаманству и иным традиционным верованиям и практикам, том 7, часть 2. Москва: ИЭА РАН, 2001. Сс. 22-33.
- Дандарон, М. Б. Космос шамана и современные научные представления о пространстве и времени // Сборник научных статей ?Сибирь: Этносы и культура?. — М.-Улан-Удэ: ВСГАКИ, 2004. — С. 38—49.
- Зомонов М. Д., Манжигеев И. А. Словарь бурятского шаманизма. Улан-Удэ: Буряад Унэн, 1998.
- Зомонов М. Д. Концепты шаманизма: семиотико-компаративистский подход // Диалог философских культур и становление трансверсальной философии. СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2010. С. 187—192.
- Ксенофонтов Г. В. Хрестес, шаманизм и христианство: (факты и выводы). Иркутск, 1929.
- Ксенофонтов Г. В. Шаманизм: Избр. труды. Якутск, 1992.
- Кызласов Л. Р. О шаманизме древнейших тюрков // Советская археология. 1990. № 3. С. 261—264.
- Михайлов Т. М., Асалханов И. А. Бурятский шаманизм: история, структура и социальные функции. 2015 йыл 6 сентябрь архивлан?ан. Архивная копия от 6 сентября 2015 на Wayback Machine — Новосибирск: Изд-во ?Наука?, Сибирское отд-ние, 1987.
- Новик Е. С. Обряд и фольклор в сибирском шаманизме. — М.: Вост. лит., 2004. — ISBN 5-02-018475-6
- Стивенс Д. Секреты шаманизма. М: Киев- София, 2001.
- ?Шаманизм? 2023 йыл 6 февраль архивлан?ан. // Токарев С. А. ?Ранние формы религии?. — М.: Политиздат, 1990
- Торчинов Е. А. Шаманизм 2023 йыл 6 февраль архивлан?ан. // Религии мира: Опыт запредельного. 2012 йыл 14 май архивлан?ан. — СПб.: Азбука-классика, 2005. C. 115—150. — ISBN 5-352-01370-7
- Хаккарайнен М. В. Трансформация традиционного знания: шаманизм без шаманов // Смыслы мифа: мифология в истории и культуре. — СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2001. С. 116—121. — ISBN 5-88925-009-4
- Хисамитдинова Ф. Г. Мифологический словарь башкирского языка. — М.: Наука, 2010. — 456 с.
- Шаманизм и ранние религиозные представления / отв. ред. Д. А. Функ. — М.: Институт этнологии и антропологии РАН, 1995.
- Шаманизм народов Сибири. Этнографические материалы XVIII—XX вв. — СПб.: СПбГУ, 2006. — ISBN 5-8465-0424-8
- Элиаде М. Шаманизм: архаические техники экстаза.(недоступная ссылка) Проверено Июль 2019. (недоступная ссылка) — Киев: София, 2000. — ISBN 5-220-00304-6
- Gorshunova O. Tajik shamanism (Central Asia) //Shamanism. An Encyclopedia of World Beliefs, Practices, and Culture, vol.1.Edited by Eva Jane Neumann Fridman and Mariko Namba Walter. Santa Barbara, CA.: ABC-CLIO, 2004. pp. 629—633.
- Сулейманова М. Н. Доисламские верования и обряды башкир. Уфа, 2005.Thiel J. Shamanism im Alten China // Sinologica. Vol. 10 (19
?ылтанмалар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Ф. Г. Хисамитдинова. Мифологический словарь башкирского языка . — М., 2010. — ISBN 978-5-02-037580-2.
- М. Н. Сулейманова. Доисламские верования и обряды башкир . — У., 2005. — 143 с. — ISBN 5-7477-1199-7..
- ?хм?т С?л?йм?нов. ?Баш?орт хал?ыны? ?ар???е?. — ?ф?: ?БДПУ Вагант?, 2011 й. — С. 51-52.
- Шаманлы? // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшереле? к?н?: 6 февраль 2023)